Jedna od razumljivih i sasvim očekivanih posljedica neuporedivog napretka i gomilanja ljudskog znanja kojim se odlikuje naše vrijeme je i stasavanje svijesti o nemogućnosti pojedinca da bude obaviješten u jednakoj mjeri o pomacima na svim poljima – što je opet urodilo saživljavanjem sa činjenicom da pojedinac može biti stručan u jednoj ili nekoliko srodnih oblasti – dok je po pitanju svih ostalih branši zapravo laik koji ovisi o znanju stručnjaka koji su se u potpunosti posvetili tim branšama.

 

Stručnjaci u pojedinim branšama suvereno vladaju (ili bi barem trebali suvereno vladati) cjelokupnim spektrom informacija vezanih za svoju oblast – i obično su svjesni proizvoljnosti i nedefinitivnosti izvjesnih teorija s kojima se u neupućenoj javnosti barata kao s neupitnim istinama i zadnjom riječju nauke.

 

Takav je slučaj i s oba fenomena čijim bi se uzajamnim odnosom trebao baviti ovaj članak – s tom razlikom što su i fenomen religije i fenomen politike toliko prisutni u svakodnevnom životu savremenog čovjeka da se svakom čini da kad kaže religija ili politika, tačno zna na šta misli – pa se te dvije pojave smatraju nekim javnim dobrom koje još uvijek nije privatizovano i profesionalizovano.

 

Dok, s jedne strane, raduje činjenica da barem u nekim granama ljudskog djelovanja i znanja velika većina ljudi nije spremna da se odrekne vlastite umiješanosti i pristane na redukciju na pasivnog potrošača naučnih istina koji će od stručnjaka već dobiti informaciju pogodnu za javnu upotrebu kad takva bude izrađena – dotle, s druge strane, rečenu radost pomućuje žalosna činjenica da obaviještenost savremenog čovjeka u ovim branšama na koje još uvijek (makar samo deklarativno) polaže pravo nije bitno veća od njegove obaviještenosti u onim granama koje je već bespovratno predao u ruke stručnjacima.

 

Nakon bezbroj razgovora koje sam na temu fenomena religije vodio s različitim ljudima u različitim zemljama učinilo mi se da ne bi bilo pretenciozno ili generalizujući neakuratno kad bih ustvrdio da je većina mojih sagovornika zapravo baratala sa svega nekoliko proizvoljnih teorija, teza i parola.

Dok, s jedne strane, raduje činjenica da barem u nekim granama ljudskog djelovanja i znanja velika većina ljudi nije spremna da se odrekne vlastite umiješanosti i pristane na redukciju na pasivnog potrošača naučnih istina koji će od stručnjaka već dobiti informaciju pogodnu za javnu upotrebu kad takva bude izrađena – dotle, s druge strane, rečenu radost pomućuje žalosna činjenica da obaviještenost savremenog čovjeka u ovim branšama na koje još uvijek (makar samo deklarativno) polaže pravo nije bitno veća od njegove obaviještenosti u onim granama koje je već bespovratno predao u ruke stručnjacima

 

Tako, na primjer, dok religiozni ljudi običavaju da zaspu sagovornika tvrdnjama iz arsenala postulata i dogmi njihove tradicije (a koja bi to religiozna tradicija dostojna tog imena priznala svoju proizvoljnost, odnosno svoju uslovljenost, određenost ili omeđenost društveno-istorijskim faktorima kad je u samom korijenu religijske misli čovjekova potreba da svoju prolaznost, relativnost i promjenjivost kompenzuje proklamujući polaganje prava na ili posjedovanje neupitnog znanja o totalnom, apsolutnom, definitivnom i nepromjenjivom) – dotle su ateisti skloni tome da svaku ozbiljnu diskusiju na temu fenomena koji je za njih prepričan i čija je sudbina zapečaćena otpuste (u maniru engleskog aristokrate koji riječima “You are dismissed” saopštava svom sluzi da se može povući) uz neki prezrivi komentar o primitivnosti onih koji u 21. vijeku još uvijek vjeruju u teorije nastale u pećinama u vrijeme hladne zore ljudskosti ili, u “boljem” slučaju, u mraku srednjeg vijeka.

 

Navešću ovdje samo tri klasične teze koje su opšte mjesto u tradiciji triju velikih monoteističkih religija – a koje vrlo lijepo ilustruju nedostatak želje svake tradicije da samu sebe sagleda očima istorije i uvidi svoju kulturološku kontekstualnost.

 

Jevrejstvo je prvi pravno-filozofski sistem koji je nepokolebljivo insistirao na potpunom i beskompromisnom monoteizmu.

 

Ne mogavši pristati na ideju da je i sam monoteizam posljedica društveno-istorijskog razvoja (religijskim jezikom rečeno: da je monoteizam istina koja je postepeno objavljivana ili otkrivana), u Jevrejstvu je vrlo često pozivanje na tvrdnju koja se pojavljuje u rabinskoj homiletičkoj literaturi – a koju je Majmonides uvrstio i u svoju kodifikaciju jevrejskog prava (vidi prvo poglavlje Propisa o idolopoklonstvu u njegovoj Mišne Tora) – po kojoj su svi ljudi na početku bili monoteisti i posjedovali ispravne tradicije o Bogu da bi kasnije (u vrijeme Enoša) ljudi počeli odavati počasti suncu mjesecu i zvijezdama na način na koji se odaju počasti kralju putem čašćenja njegovim ministrima, što je na kraju dovelo do toga da njihovi potomci u potpunosti zaborave na kralja i nastave obožavati i častiti samo ministre.

 

Jedna krilatica hrišćanskih teologa biće dovoljna da osvijetli kako izgleda tipični religiozni zahtjev za vlastitom apsolutnošću odjeven u hrišćansko ruho. Ta krilatica glasi: “Anima humana de su natura christiana est” – “Duša je ljudska po samoj prirodi svojoj hrišćanska”.

 

Islam je s vlastitom istoričnošću pokušao izaći na kraj kur’anskom tvrdnjom da su Ibrahim (Avraham) i ostali patrijarsi monoteizma redom bili muslimani, kao i tvrdnjom da se svi ljudi rađaju kao muslimani – a da ih njihovi roditelji ljudskim tradicijama udaljavaju od te jednostavne prirodne istine.

 

Elem, nakon što se u prvih nekoliko minuta usredsređenog razgovora potroše generalizacije, predrasude, teorije, teze i parole sklepane za konzumaciju religioznih ili ateističkih masa, ispostavi se da većina ljudi nije rečenim fenomenima posvetila dovoljno vremena da bi se moglo govoriti o nekom ličnom stavu zasnovanom na promišljanju ili odvagivanju dokaza za različite teorije.

Nakon što se u prvih nekoliko minuta usredsređenog razgovora potroše generalizacije, predrasude, teorije, teze i parole sklepane za konzumaciju religioznih ili ateističkih masa, ispostavi se da većina ljudi nije rečenim fenomenima posvetila dovoljno vremena da bi se moglo govoriti o nekom ličnom stavu zasnovanom na promišljanju ili odvagivanju dokaza za različite teorije

 

Jedan od boljih primjera za to beskrajno ponavljanje jednih te istih mantri je upravo, kod nas sve češće ponavljana, sintagma “politizacija religije” koja često počiva na naivnom ubjeđenju da postoje jasne granice između religije i politike koje se ne bi smjele prelaziti. Stanje, međutim, nažalost, ni izbliza nije tako jednostavno.

 

Kad bi se izvršila potpuna, dosljedna i beskompromisna depolitizacija religije, svaka bi tradicija ostala bez mnoštva normi i dogmi koje bi morale biti odložene u “ropotarnicu povijesti” kao plod dnevne politike nekog vremena.

 

Jednako tako dosljedno čišćenje politike, a politika je nauka o upravljanju ljudskim zajednicama, od uticaja religije i religijskog nužno bi dovelo do toga da ostanemo bez većine instituta na kojima počivaju savremeno pravo i država – a koji su listom tekovine religije.

 

Rijetko se nalaze dvije pojave čiji su odnosi u tolikoj mjeri uzajamni kao odnos religije i politike. Religije su stvarale države – ali su i države stvarale religije. Religije su, revolucijom ili postepenim uticajem, mijenjale državna uređenja – ali su, isto tako, državni aparati često mijenjali, prilagođavali i uzimali pod svoje čitave religije.

 

Riječ-dvije o najrasprostranjenijim oblicima monoteizma i politici

 

Ako se usredsredimo na pet danas najrasprostranjenijih monoteističkih religioznih pravaca: jevrejstvo, hrišćanstvo (u tri njegova najbitnija manifestaciona oblika: katolicizam, pravoslavlje i protestantizam) i islam, uočićemo da je u najmanje tri od pet navedenih (jevrejstvo, pravoslavlje i islam) političnost utkana u same osnove religije u toj mjeri da je nemoguće izbaciti političke elemente bez rastakanja cjelokupne konstrukcije, dok je u dva preostala slučaja (katoličanstvo i protestantizam) moguće tvrditi da politika nije nužno dio Vjerovanja (Kreda) dotične religije – iako je u istoriji često moglo izgledati kao da jeste.

 

Jevrejstvo i politika

 

U jevrejstvu se Tora ne smatra skupom savjeta za pojedinca, skupom savjeta za udruženje građana na dobrovoljnoj bazi, zbirkom ličnih uvjerenja ili rukovetom mudrosti – već Bogom datim Ustavom koji daje osnovne upute za uspostavu državno-pravne (a ne metafizičke) zajednice i koji reguliše pitanje doktrine (zabrana višeboštva ili idolopoklonstva) i pitanje alternativnih sistema političke uprave (konfederacija plemena ili monarhija; nenasljedni sudija kao vrhovnik konfederacije – ili nasljedni kralj kao glava monarhije), pitanje kontrole institucija i obnašatelja funkcija (što je jedna od osnovnih funkcija proroka), pitanje socijalne pravde, jednakopravnosti pred zakonom, poreza te, na koncu, pitanja građanskog, krivičnog i kaznenog prava.

Kad bi se izvršila potpuna, dosljedna i beskompromisna depolitizacija religije, svaka bi tradicija ostala bez mnoštva normi i dogmi koje bi morale biti odložene u “ropotarnicu povijesti” kao plod dnevne politike nekog vremena

 

U kojoj su mjeri navedeni propisi ilustrativni (što bi značilo da treba slijediti njihov sadržaj, a ne formu) ili totalni (što bi značilo da ih u svakom slučaju treba doslovno primijeniti) predmet je nejenjavajućih rasprava između različitih jevrejskih pravnih škola. Sve se, međutim, škole slažu da Tora nije zbir članova (principa) vjere – već zbir propisa koji regulišu sve sfere života zajednice (u idealnim uslovima države) uključujući i relativno minorno (u poređenju s ostalim) pitanje dogmatike.

 

Islam i politika

 

Preduprediću islam hrišćanstvu radi velike sličnosti islama sa jevrejstvom u polju vlastitog samopoimanja. Slično jevrejskom odnosu prema Tori – ni u islamu se Kur’an ne doživljava kao priručnik za lični duhovni napredak pojedinca – nego, radije kao ustav za zajednicu koja je na početku svog djelovanja stvorila i sljedećim generacijama ostavila u amanet državu.

 

Sljedstveno, Kur’an se bavi regulacijom (ako ništa – a ono u osnovnim crtama) svih sfera javnog i pojedinačnog života – baš kao i bilo koji drugi ustav. Sprovođenje islamskih uputa o javnom pravu vjerniku muslimanu je jednako bitno kao i sprovođenje uputa o ličnim obavezama pred Bogom. Islamsko pravo, šerijat, ne bavi se, dakle, samo pitanjima doktrine (ima li ili nema zagrobnog života, da li je kraj ljudske istorije unaprijed određen i slično) ili rituala (abdest, namaz, halal meso i slično) – nego i pitanjima krivičnog i kaznenog prava. Pitanje ilustrativnosti ili totalitarnosti rečenih propisa je diskusija koje bi u islamu tek trebala početi u bitnijem opsegu.

 

Hrišćanstvo uopšte i politika

 

U hrišćanstvu, shodno činjenici da je isto nastalo kao produkt viševjekovnog stapanja određenih jevrejskih, grčko-filosofskih i paganskih tekovina, postoje osnove za dva različita koncepta. Po jednom bi se hrišćanstvo trebalo shvatiti i graditi kao državna zajednica uređena po božanskim propisima – dok bi se, po drugom, hrišćanstvo imalo shvatiti i ostvariti kao odnos pojedinca ili skupa pojedinaca s Bogom usmjeren prvenstveno na spasenje od vječnih muka na onom svijetu.

 

Čini se očiglednim da prvi koncept svoje pragmatične, praktične i ovosvjetske osnove duguje klasičnim jevrejskim izvorima – a drugi, pak, svoje opšterasprostranjenom vjerovanju helenističkog svijeta (uključujući i najmanje dvije struje post-klasičnog jevrejstva: rabinski judaizam i esenstvo) u zagrobni život, koje je dovelo do stvaranja ubjeđenja da ovaj svijet treba poimati kao privremeno stanje na osnovu kog se odlučuje nečiji status u budućem “pravom” vječnom životu.

 

U slučaju drugog koncepta vidljivi su i uticaji platonovskog poimanja svijeta s njegovom podjelom na svijet idealnog (svijet ideja) i svijet odsjaja i privida (materijalni svijet). U različitim periodima svog postojanja i u različitim kontekstima hrišćani su alternativno posizali za jednim od ta dva koncepta.

S vremenom, zbog različitih društveno-istorijskih faktora, judejski element postao je minoran u moru hrišćana – i može se reći da je, naročito u vrijeme rimskih progona, drugi koncept u potpunosti nadvladao prvi. No, nakon što su rimski carevi prihvatili hrišćanstvo – a potom ga pretvorili i u državnu vjeru – stanje se bitno izmijenilo, i Rimsko Carstvo odjedanput postaje Sveto carstvo, Božije kraljevstvo na zemlji

 

Već je u Prvoj crkvi uočljiv sukob između judejskih hrišćana, okupljenih oko Isusovog rođenog brata Jakova i njihovih sumišljenika širom helenskog svijeta (kako Judejaca, tako i prozelita), koji su insistirali na etnocentričnom konceptu judeo-hrišćanstva (narod određen zajedničkim zakonom koji očekuje da se ponovo uspostavi idealni poredak: zajednica, narod/država, koja se ravna po Božijim zakonima) s jedne strane – i univerzalista, okupljenih oko naknadnog apostola Pavla, koji su naglasak stavljali na lično spasenje na drugom svijetu koje se postiže ličnom vjerom, a ne uspostavom određenog državno-pravnog sistema.

 

S vremenom, zbog različitih društveno-istorijskih faktora, judejski element postao je minoran u moru hrišćana – i može se reći da je, naročito u vrijeme rimskih progona, drugi koncept u potpunosti nadvladao prvi. No, nakon što su rimski carevi prihvatili hrišćanstvo – a potom ga pretvorili i u državnu vjeru – stanje se bitno izmijenilo i Rimsko Carstvo odjedanput postaje Sveto carstvo, Božije kraljevstvo na zemlji. Raspad Svetog Rimskog Carstva na Istočno i Zapadno – te raspad Zapadnog na čitav niz novostvorenih kraljevstava i kneževina koji je uslijedio – doveo je do stvaranja potpuno različitih konteksta u kojima su dva alternativna koncepta hrišćanstva došla do izražaja na različite načine.

 

Pravoslavlje i politika

 

Bavljenje najrasprostranjenijim pojavnim oblicima hrišćanstva počeću govoreći o pravoslavlju jer je ono, zbog utkanosti političkog u vjersko, po tom pitanju bliže jevrejstvu i islamu od katoličanstva i protestantizma. U Istočnom Rimskom Carstvu zauvijek je prevagnuo prvi koncept po kome hrišćanstvo nije metafizička zajednica – već odsjaj Božijeg carstva na zemlji.

 

Sljedstveno, Konstantinopolj je proglašen Drugim Rimom, odnosno Drugim Jerusalimom (dakle nasljednikom dviju prethodnih prestonica Božijeg carstva). Narodi koji su primili hrišćanstvo od Vizantije (na primjer Srbi, Bugari ili Rusi) i sami su nastojali stvoriti Carstvo koje bi bilo nasljednikom vizantijskog, a samim tim i Rima, odnosno Jerusalima.

 

Tako su se pravoslavne slovenske dinastije po svaku cijenu nastojale oroditi sa svetom vizantijskom dinastijom – i nije jedan slovenski hrišćanski kralj sebe nazivao (između ostalog) i kraljem Grka – što je bio još jedan način da se stvori osjećaj kontinuiteta i identifikacije između njegovog carstva (kraljevstva) i Vizantije/Rima/Jerusalima.

 

Srpski Car Dušan, čije je carstvo polako zamjenjivalo Vizantijsko, nazvao se carem Srbljem i Grkom – a ruski su carevi, nakon što su slovenske pravoslavne zemlje na jugu listom potpale pod tursku vlast, često znali naglašavati svoju vezu s Nemanjićima, a kroz njih i sa Vizantijom – što je trebalo ukazati da su oni direktni nastavljači Božijeg carstva na zemlji, te da je Moskva Treći Rim.

 

U pravoslavlju, dakle, ovaj koncept nacionalne crkve koja je svojevremeno bila ostvarena u konkretnoj državnoj zajednici i koja je danas čuvar zavjeta o obnovi takvog idealnog stanja stvari do dana današnjeg ključni je element poimanja i samopoimanja ovih hrišćanskih crkava – o čemu nedvojbeno svjedoče i njihova imena: Grčka pravoslavna crkva, Srpska pravoslavna crkva, Makedonska pravoslavna crkva, Bugarska pravoslavna crkva, Rumunjska pravoslavna crkva, Ruska pravoslavna crkva – i tako dalje.

Pozadina podrške njemačkih kneževa Luteru i protestantizmu prvenstveno je političke prirode (jedina prepreka njihovoj potpunoj suverenosti i samovolji bio je rimski papa) – pa tek po tom doktrinarne prirode. Slično će se ponoviti kasnije kad je u jeku političke borbe između Vatikana i prestola u Engleskoj carskim dekretom stvorena nezavisna engleska crkva – koja se tada od rimokatoličke razlikovala samo u tome što su njeni biskupi bili službenici engleskog prestola – a ne pape

 

Katoličanstvo i politika

 

Nakon raspada Zapadnog Rimskog Carstva i ubrzane hristijanizacije novostvorenih varvarskih kneževina i kraljevina Sveta Stolica se pojavila i kao duhovna i kao svjetovna (politička) sila. Papa je istovremeno bio i svjetovni poglavar svoje zemlje i duhovni poglavar cijelog katoličkog svijeta – što ga je činilo prvim među jednakima u odnosu na biskupe ostalih krajeva i knezom kneževa u odnosu na ostale svjetovne vladare. Pape su postavljale vladare u skladu s interesima ideologije, vatikanske oligarhije ili ličnim interesima.

 

Ne treba, međutim, zaboraviti i da su svjetovni kneževi na sve moguće načine pokušavali uticati na izbor pape – a ponekad su i smjenjivali pape i postavljali nove. Činjenica, međutim, da se katoličke zemlje više nisu dale ujediniti pod vlast jednog svjetovnog vladara dovela je do stvaranja svijesti da su različite “nacionalne” države neminovnost – a da je Crkva nadnacionalna duhovna zajednica.

 

S vremenom se, dakle, u katoličkom svijetu formirao određeni modus vivendi u kome svjetovna i crkvena vlast postoje uporedo i izvršavaju dvije različite zadaće. Kralj i plemstvo su pozvani da upravljaju ovim svijetom – dok je Crkva pozvana da se stara o pripremi za budući.

 

Podrazumijevalo se da Crkva ima pravo da utiče na vladare u svemu što se ticalo budućeg svijeta – kao što su ispravna vjerovanja, sprovođenje propisanih rituala, progon krivovjerstva i slično. Granica između doktrinarnog i ovosvjetskog ni tada nije bila jasna, pa se mnogo evropske politike iz tog vremena može svesti upravo na pitanje borbe crkvenih i svjetovnih kneževa za prevlast.

 

Protestantizam i politika

 

Teško je zamisliti istoriju protestantizma (od Lutera, preko Cvinglija pa do danas) bez podrške njemačkih svjetovnih kneževa. Čisto vjerski reformatorski pokreti koji su prethodili Luteru (poput Albigenza i Valdežana) koji nisu dobili podršku svjetovnih vlasti nisu se uspjeli održati nasuprot moćnom Rimu.

 

Pozadina podrške njemačkih kneževa Luteru i protestantizmu prvenstveno je političke prirode (jedina prepreka njihovoj potpunoj suverenosti i samovolji bio je rimski papa) – pa tek po tom doktrinarne prirode. Slično će se ponoviti kasnije kad je u jeku političke borbe između Vatikana i prestola u Engleskoj carskim dekretom stvorena nezavisna engleska crkva – koja se tada od rimokatoličke razlikovala samo u tome što su njeni biskupi bili službenici engleskog prestola – a ne pape.

 

U slobodi Novog svijeta presađene protestantske crkve još su dalje usavršile princip “Bogu Božije, a caru carevo” (Novozavjetna izreka pripisana Isusu na koju se često pozivaju pristalice drugog, univerzalističkog/paulijanskog koncepta koji je više upućen na lično spasenje nego li na zakon i formiranje konkretne državno-pravne zajednice) koji je već postojao i u katoličkoj Evropi. Ne bi bilo zgoreg napomenuti ovdje da se princip vjerske slobode u različitim državama Amerike u početku nije odnosio na nehrišćanske zajednice.

Autor ovih redova želi da vjeruje da se u budućnosti usaglašenom i koordiniranom humanističkom, ali teocentričnom interpretacijom normi i uvriježenih formi različitih vjerskih tradicija koja bi se koristila unutrašnjim patentima koji postoje u svim vjerskim tradicijama, može postići daleko više od onog što je do danas postignuto raznim drugim metodama

 

Vjerska sloboda značila je prvenstveno slobodu hrišćana od Vatikana, odnosno slobodu različitih protestantskih denominacija da žive u skladu sa vlastitom savješću (čitaj: u skladu sa vlastitom interpretacijom Biblije).

 

Zahvaljujući činjenici da je u dobrom dijelu Novog svijeta od samog početka pravljena jasna razlika između različitih denominacijskih formi (koje su bile stvar izbora pojedinca i nisu nametane zakonom) i nad-denominacijskih opštih biblijskih vrijednosti koje su često usvajane u zakone pojedinih država, stvorena je snažna svijest o podjeli na denominacijske zakone (koji su lična stvar) i opšte božanske zakone (nešto poput prirodnog prava) koje je država dužna nametnuti svim svojim podanicima.

 

Kasnije je pravo slobode vjeroispovijesti prošireno i na nehrišćanske zajednice (u klasičnom anglo-saksonskom formalističkom pravnom maniru iskorištena je činjenica da ustav nije eksplicitno napomenuo da se rečeno pravo odnosi samo na hrišćane).

 

Sve u svemu, u SAD danas pitanje pripadnosti određenoj konkretnoj denominaciji nije bitnije od pripadnosti određenom badmington klubu.  To, međutim, uopšte ne znači da nad-denominacijske opšte religijske vrijednosti nemaju bitnog uticaja na američku politiku. Ponekad se za ovaj nad-denominacijski uticaj religijskog pokušava pronaći što zbirnije ime koje bi obuhvatilo što više različitih podgrupa – primjerice: judeohrišćanske vrijednosti, čime se izbjegava uticaj jedne denominacije na politiku, a obezbjeđuje uticaj religijskog en general.

 

Zaključak

 

Shodno različitim društveno-istorijskim uslovima u različitim dijelovima svijeta razvili su se različiti koncepti države, religije i njihovog međusobnog odnosa. Nijekanje političnosti etničko-nacionalnog koncepta uzidanog u temelje jevrejstva ili različitih pravoslavnih crkava ili nijekanje činjenice da istorijsko jevrejstvo i istorijski islam sebe ne vide prvenstveno kao spasenjske religije (usmjerene na lično spasenje pojedinca na svijetu koji dolazi), nego i kao zajednice koje imaju božanski mandat da stvore uzor-društvo koje će se u potpunosti ravnati po božanskim zakonima ne doprinosi donošenju usaglašenog rješenja koje bi nas iz perpetuiranog sukoba moglo uvesti u opuštajući mir.

 

Svako buduće zajedničko rađenje na međusobnom uvažavanju i suživotu pripadnika različitih vjerskih, odnosno etničko-vjerskih zajednica, posebno u Bosni i Hercegovini, mora s punim uvažavanjem uzeti u obzir i postojanje te neosporno političke dimenzije u tim vjerskim tradicijama.

 

Autor ovih redova želi da vjeruje da se u budućnosti usaglašenom i koordinaronom humanističkom, ali teocentričnom interpretacijom normi i uvriježenih formi različitih vjerskih tradicija koja bi se koristila unutrašnjim patentima koji postoje u svim vjerskim tradicijama, može postići daleko više od onog što je do danas postignuto raznim drugim metodama.